Vatican thế giới thu nhỏ của kiến trúc và hội hoạ Ý

Kiến trúc một quốc gia

SGTT.VN - Vatican được gọi bằng nhiều tên, thành phố, quốc gia, hoặc toà thánh. Trên thực tế, đây là một quần thể kiến trúc khép kín thực hiện chức năng như một đất nước, rộng gần 44ha, trên ngọn đồi Vatican. Vatican hiện được bao bọc bởi hệ thống tường thành cao kiên cố được xây từ năm 800, có camera an ninh rải kín, nằm ngay ngoài cổng phía tây bắc thành Roma cổ đại, nay là thủ đô Rome của Ý.

Có thể thống kê, bên trong tường thành là 61 công trình kiến trúc từ nhà thờ, nhà nguyện, cung điện, thư viện, ngân hàng, bưu điện, toà nhà chính quyền, trung tâm truyền thông, đường phố, công viên, các đài phun nước đến sân bay trực thăng. Từ mái vòm và toà tháp, hành lang, nhà nguyện với trần nhà và tường đều được tô điểm bằng các bức hoạ, tác phẩm điêu khắc. Nếu gọi đây là bảo tàng mở, nó sẽ khiến người ta nghĩ rằng nó sẽ là một nơi để bảo tồn trong khi kiến trúc có độ tuổi nhiều thế kỷ này vẫn đang thực hiện hoàn hảo các chức năng của nó. Lịch sử kiến trúc phong phú không hề bị che dấu phía sau hệ thống tường thành mà hầu hết đều có thể tiếp cận và cảm nhận, ngay khi bước chân vào quảng trường, nhà thờ hay bảo tàng bên trong Vatican.

Vatican được mệnh danh là một thế giới thu nhỏ của kiến trúc, điêu khắc và hội hoạ của Ý. Nghệ thuật tại Vatican rất phong phú. Có thể nói, mọi ngóc ngách của toà thánh này đều được che kín bởi các tác phẩm nghệ thuật, kiến trúc. Nhiều công trình được xây dựng từ thời trung cổ như hệ thống tường thành và khu vực hầm mộ thánh Peter và một số tháp. Tuy nhiên hầu hết những gì có thể nhìn thấy tại Vatican hôm nay được xây dựng vào thời kỳ Phục hưng.

Hệ thống vườn chiếm 1/3 diện tích Vatican, với nhiều loại thực vật đến từ nhiều nơi trên thế giới. Vườn được vẽ kiểu và xây dựng vào thời kỳ Trung Cổ với tượng đá, bồn nước rải rác, dưới những hàng cây cao, bên dưới là những thảm cỏ tạo không gian bình yên thuận tiện cho sự tĩnh tâm, chiêm nghiệm của hàng giáo phẩm, cư dân chính của nơi này.

Từ cung điện đầu tiên của Giáo hoàng cho đến hội trường khán giả hiện đại, các kiến trúc đều được thiết kế và xây dựng dưới bàn tay của các kiến trúc sư danh tiếng và với vật liệu độc đáo nhất. Các kiến trúc này dần dần được kết nối với nhau bằng các kiến trúc bổ sung tạo nên một quần thể Vatican hiện nay. “Vatican không mô phỏng lại kiến trúc nào trước đó, tất cả đều là những công trình kiến trúc mới nhất vào thời điểm nó được xây lên” nhận định của nhà lịch sử tại Rome, Elizabeth Lev.

Năm 1984, UNESCO công nhận Vatican là Di sản thế giới. Điều đặc biệt của Vatican là nằm ngay giữa thủ đô của một đất nước và có hệ thống đường biên giới chủ yếu được định hình bằng hệ thống tường thành và một đoạn biên giới vô hình ở quảng trường, không gian mở chính để mọi người có thể tiếp cận Vatican từ phía đông, nơi hướng ra dòng sông Tiber. Người ta tin rằng có đường hầm nối từ Vatican ra pháo đài Castel Sant’Angelo cạnh bờ sông này là đường chạy nạn của các giáo hoàng khi Vatican bị chiếm đóng nhiều lần trong lịch sử.

Bài và ảnh: kim dung

Ảnh trái: Các toà nhà và cơ sở hạ tầng được bổ sung tạo nên một thành phố. Ảnh phải: Một góc cổng thành lối vào quảng trường St. Peter, biên giới giữa Rome và Vatican. Hệ thống vườn – công viên và các toà nhà chức năng phía sau hệ thống tường thành.
Từ biệt thự Belvedere, nhìn qua nhà thờ thánh Peter.

Quảng trường tròn

Nơi có biên giới vô hình giữa Vatican và Ý chính là không gian từ Rome tiến vào quảng trường St. Peter, nơi hoàng đế Nero từng giết hàng ngàn tín đồ Kito giáo. Quảng trường được kiến trúc sư Gian Lorenzo Bernini thiết kế, xây dựng từ năm 1657. Bernini là kiến trúc sư và nhà điêu khắc hàng đầu thời đó, được ghi nhận là người đi tiên phong trong việc tạo ra phong cách Baroque.

Quảng trường được đặt hàng phải thiết kế làm sao để nhiều người nhất có thể nhìn thấy Giáo hoàng khi ngài ban phước lành, dù ở vị trí nào, trước cửa nhà thờ St. Peter hay từ một cửa sổ cung điện Giáo hoàng nằm về phía tay phải thánh đường.

Quảng trường St. Peter nhìn từ trên cao.

Với tính chất là không gian đô thị mở, quảng trường có hình ovan được xác định bởi hai hệ thống dãy cột uốn cong. Mỗi dãy cột có bốn hàng (tổng số với 284 cột), kiểu cột Doric cổ điển, đơn giản nhưng đồ sộ tạo ra ba hành lang hun hút. Mỗi cột có chiều cao 16m, đường kính 1,42m, được chạm khắc từ loại đá vôi La Mã. Trên kiến trúc vòng cung có hơn 100 tượng thánh đứng nhìn xuống quảng trường. Bernini thiết kế quảng trường hoà hợp với vòm thánh đường: “Để các tín hữu cảm nhận được cánh tay mẹ hiền giáo hội bao bọc khi bước vào không gian này. Hàng cột kép hai bên sẽ tạo nên một khung ấn tượng trong toàn bộ kiến trúc của nhà thờ bao bọc đám đông khi họ ở giữa. Đây cũng là nơi tổ chức các đám rước và hoạt động thiêng liêng khác”. Với phong cách tân cổ điển Baroque, quảng trường được xây dựng bằng vậy liệu chính là gạch chịu lực và đá cắt, có sức chứa 100.000 người.

Ở trung tâm quảng trường là ngọn tháp cao 25. Đây chính là tháp cổ Ai Cập hình trụ, được đưa về Ý trước công nguyên. Đối xứng hai bên tháp là hai đài cao với nhiều vòi phun nước, một yếu tố không thể thiếu trong thiết kế không gian công cộng tại châu Âu. Tượng hai thánh Paul và Peter lớn được đặt nơi tiếp giáp giữa quảng trường và thánh đường.

Ảnh trái: Quảng trường nhìn từ nhà thờ St. Peter. Ảnh phải: Hệ thống cột đôi tạo thành hành lang ôm lấy quảng trường nhìn từ trên cao.
Ảnh trái vả ảnh dưới phải: Tượng St. Peter và St. Paul đặt trước ở nơi tiếp giáp giữa quảng trường và thánh đường. Ảnh trên phải: Quảng trường nhìn từ Rome.

Thánh đường st. peter

Dễ nhận thấy nhất trong quần thể này chính là Thánh đường St. Peter (hay St. Peter's Basilica). Công trình này là một tuyệt tác của kiến trúc Phục hưng.

Khởi công trên nền cũ của một nhà thờ có từ thế kỷ thứ 4, nền móng của St. Peter's Basilica bắt đầu từ năm 1506. Theo sử sách ghi lại, Thánh đường này do kiến trúc sư Donato Bramante thiết kế, được tôn tạo nhiều lần và trải qua 120 năm xây dựng, mở rộng như ngày hôm nay bởi các KTS Sangallo, Bramante, và Michelangelo. Tiền sảnh được xây dựng năm 1608 theo thiết kế của KTS Maderno. St. Peter's Basilica được coi là thánh đường cổ kính và lớn nhất thế giới. Theo bản vẽ, thánh đường có chiều dài 218m, diện tích 23.000m2, có thể chứa đến 60.000 người.

Gian chính bên trong thánh đường.

Trong thánh đường là một không gian rộng lớn, với các trụ vuông lớn, được bằng những cột tròn tô điểm, đỡ những vòm cao nối tiếp tạo ra ba không gian: chính giữa và hành lang hai bên. Từ cột đỡ đến bệ, bàn thờ, đền đài, tượng điêu khắc được làm từ đá cẩm thạch hoặc đá hoa cương. Các cột, các mảng tường, các gờ, các vòm đều được trang trí các họa tiết, tranh vẽ, phù điêu khảm đá, hoặc mạ vàng, lấy cảm hứng từ các câu chuyện kinh thánh, được những nghệ sĩ tên tuổi tại Ý thời kỳ Phục hưng thực hiện.

Ngay tại giữa cung thánh, phía dưới mái vòm này nhất là một cung thánh bằng đồng mạ vàng cao 29m đặt trên hầm một thánh Peter do KTS Bernini thiết kế. Mất hơn 45.000kg đồng để làm nên cung thánh này. Bốn cột tạo nên cung thánh được chia thành ba phần xoắn ốc theo kiểu cột đền Solomon cổ xưa tại Jerusalem.

Bernini cũng là người được giao thiết kế hào quang cung thánh với đơn đặt hàng tạo không gian đặc biệt để tôn thêm vẻ uy nghi cho ngai thánh Peter. Cuối cùng, ông tạo nên đám mây vàng, được tô điểm nhờ hình nổi các thiên thần, tạo hiệu ứng như vầng hào quang toả chiếu, kết hợp với ánh sáng thật chiếu qua cửa sổ kính màu có sẵn. Công trình này được thực hiện với sự chung sức của 40 nghệ sĩ thời bấy giờ, sau này trở thành hình mẫu hào quang Baroque thông dụng tại nhiều nhà thờ ở châu Âu.

Mái vòm thánh đường là biểu tượng dễ nhận biết nhất của Vatican, đại diện cho những đỉnh cao kiến trúc tại Rome. Mái vòm này nằm ngay phía trên nơi đặt cung thánh bằng đồng của Bernini, được bốn trụ cầu lớn đỡ phía dưới. Mái vòm được chia thành 16 phân đoạn thông qua 16 thanh tạo sườn đỡ. Các tranh ghép do Giuseppi Cesari thiết kế và được các nghệ sĩ giỏi nhất thế kỷ 17 khảm trực tiếp vào trần và thành mái vòm. Mái vòm, cao 120m tính từ sàn thánh đường, có hai lớp bằng gạch để giảm lực đẩy từ bên ngoài dựa trên thiết kế mái vòm nhà thờ Santa Maria del Fiore tại Florence của của Brunelleschi. Mặc dù công trình này hoàn tất sau khi Michelangelo qua đời và đã có thay đổi trong khi thi công nhưng vị điêu khắc gia này vẫn được coi là kiến trúc sư của công trình.

Ảnh trái: Đàn organ lớn dành cho kiến trúc thánh đường, được làm giữa thế kỷ 20. Ảnh trên phải: Mái vòm của thánh đường. Ảnh dưới phải: Hệ thống cột đỡ, các chi tiết hoa văn, điêu khắc và các bàn thờ trên cột.
Ảnh trên trái: Khu vực cung thánh. Ảnh dưới trái: Khu vực cuối nhà thờ. Ảnh phải: Tượng thánh Peter của nhà điêu khắc Arnolfo di Cambio thực hiện năm 1300.  Bảo tàng Vatican SGTT.VN - Trong khi quảng trường St. Peter là một không gian mở bước vào Vatican thì bảo tàng Vatican, cổng vào nằm trên đường Viale Vaticano, là một cánh cửa chính khác cho du khách khám phá kiến trúc của quốc gia này. Không gian trưng bày tại các phòng đặc biệt. Là một trong những bảo tàng lớn nhất trên thế giới và là tài sản quý giá của Vatican, kiến trúc bảo tàng Vatican hiện được pha trộn khéo léo, bắt đầu với một không gian hiện đại do Giuseppe Momo thiết kế năm 1932. Một cầu thang với hai đường dốc hình xoắn đan xen một dẫn lên, một dẫn xuống đón khách vào nơi đầu tiên của bảo tàng. Phía trên lối vào chính là biệt thự Belvedere. Bắt đầu cuộc khám phá về lịch sử của văn minh, nghệ thuật nhân loại, du khách sẽ theo bảng hướng dẫn tại các hành lang, cầu thang và phòng chức năng nằm kế tiếp nhau trong tổ hợp toà nhà. Nơi đây trưng bày nhiều tác phẩm nghệ thuật quý giá về các loại nghệ thuật đỉnh cao từ khắp nơi trên thế giới chủ yếu do các giáo hoàng sưu tập từ thời Phục hưng. Các giáo hoàng là một trong những nhà lãnh đạo tối cao mang các bộ sưu tập riêng cho công chúng chiêm ngưỡng nhằm thúc đẩy hiểu biết về lịch sử của nghệ thuật và văn hoá. Giáo hoàng Sixtus IV cho xây dựng thư viện Vatican đầu tiên, nhưng các bộ sưu tập mang về tiếp theo đã mau chóng khiến không gian đó quá tải. Ngay sau đó, biệt thự Belvedere theo kiến trúc biệt thự thời Phục hưng tiếp tục được xây dựng trên một ngọn đồi phía sau Cung điện Giáo hoàng. Tháp và sân, cùng nơi cư trú cho đội bảo vệ gồm các lính Thuỵ Sĩ cũng được thêm vào dần dần tạo ra một thành phố nhỏ bên dưới cung điện Giáo hoàng. Tiếp theo đó, dự án dãy hành lang ba tầng kéo dài từ cung điện giáo hàng đến Belvedere được bổ sung. Các công trình trên trở thành những khu vực trưng bày chính của hệ thống bảo tàng Vatican ngày nay. Trần cầu thang nối các lầu cũng được vẽ và trang trí tỉ mỉ. Bảo tàng hiện có 12 nhà trưng bày và năm dãy hành lang chia thành 25 tiểu mục, lưu giữ và trưng bày các bộ sưu tập có một không hai trên thế giới. Đó là hiện vật ghi dấu về các nền văn minh La Mã, Hy Lạp, Ai Cập, những bộ sưu tập điêu khắc, hội hoạ độc đáo, các bản đồ cổ mà nhiều đời Giáo hoàng đã mang về Rome. Độc đáo hơn nữa là các kiệt tác hội hoạ vẽ trực tiếp trên trần và tường nhà của các nghệ sĩ thời Phục hưng như Raphael, Pericle Fazzini hay Michelangelo. Nơi mà du khách yêu hội hoạ háo hức nhất có lẽ chính là Nguyện đường Sistine được xây dựng cuối thế kỷ 15, theo kích thước của đền Solomon ở Jerusalem. Nhưng với thế giới, nơi này nổi tiếng chính là nhờ hai tuyệt tác trên trần nhà và tườ ng có tên Sáng thế và Sự phán xét cuối cùng của điêu khắc gia Michelangelo, dù mỗi tác phẩm đều khiến ông mất 4,5 năm để hoàn tất. Ông bị ép vẽ dù điêu khắc mới là sở trường của ông và chưa từng có kinh nghiệm vẽ trên trần nhà. Thế nhưng khi tác phẩm hoàn tất, và dù nhiều nhân vật khoả thân trong tác phẩm của ông đã được hoạ sĩ khác “mặc đồ giúp cho phù hợp với một nơi linh thiêng” , ông cũng khó ngờ đã để lại cho tương lai những kiệt tác chưa có đối thủ dù đã 500 năm qua. Bảo tàng Vatican còn thu hút du khách bởi các hành lang với các tác phẩm điêu khắc và sơn vẽ sống động trên từng centimet tường, trần và nền nhà. Sau hàng trăm năm trung thành và tự hào với các kiệt tác Trung cổ, Phục hưng, năm 2013, Vatican lại có một động thái mới đối với nghệ thuật hiện đại khi lần đầu tiên tham gia lễ hội nghệ thuật đương đại ưu việt của thế giới tại Venice. Vatican cho biết sẽ chi hàng triệu euro xây dựng những công trình tôn giáo mới và mời các nghệ sĩ nghệ thuật đương đại hợp tác. Vatican sẽ thêm vào bộ sưu tập kiến trúc độc đáo phía trong hệ thống tường thành nhờ sự kết hợp nghệ thuật đương đại với tín ngưỡng cho các công trình sắp tới. Bài và ảnh Kim Dung Cầu thang xoắn trong bảo tàng Vatican. Các tác phẩm hội hoạ được sơn trực tiếp trên trần, tường và cửa sổ tại các phòng bảo tàng. Không gian trưng bày tại hành lang nối các toà. Bức Sự phán xét cuối cùng nối với một góc bức Sáng thế nằm trên tường và trần nhà nguyện Sistine.