Chợ xưa giữa thế kỷ 21

Chợ phiên ở quảng trường (market square) là một hoạt động rất phổ biến ở châu Âu, nhưng chợ phiên cổ Rovaniemi (Phần Lan) lại mang nhiều nét độc đáo.

Hồn cũ Lapland

Tổ chức mỗi năm một lần vào tháng 8, phiên chợ đặc biệt này tái hiện hình ảnh Rovaniemi đầu thế kỷ 20. Thời đó, chợ họp mỗi năm bốn lần, bán hàng nông sản, thủ công mỹ nghệ, thực phẩm, quần áo, mỹ phẩm, trang sức, đồ cổ... Không chỉ góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát triển các ngành thủ công mỹ nghệ địa phương, chợ phiên này còn gắn liền với những hoạt động văn hoá phong phú, hình thành chuẩn mực đầy bản sắc cho vùng Lapland.

Sau thế chiến thứ hai, chợ phiên Rovaniemi dời về gần nhà ga trung tâm, nhưng Lappilainen (người Lapland) thứ thiệt thì vẫn không nguôi nhớ tiếc về phiên chợ xưa ven dòng Kemijoki. Với họ, chợ phiên không đơn thuần là mua bán đổi trao, mà hơn hết nó là ngày hội, là nơi gặp gỡ, vui chơi của dân địa phương, gói trọn một phần ký ức của bao người dân trong vùng. Hiệp hội chợ phiên cổ Rovaniemi ra đời từ những tình nguyện viên cùng chí hướng, và mùa hè năm 2009, họ đã gầy dựng lại ngôi chợ xưa thành công.

Có hẳn một không gian để du khách khiêu vũ

Cùng một không gian với “tiền thân”, chợ phiên cổ Rovaniemi còn khéo xoá nhoà khoảng cách thời gian để người thưởng ngoạn như lạc bước vào trăm năm trước. Góc thơ ca với một nữ nghệ sĩ ngâm nga cùng chiếc loa cũ kỹ. Một cụ ông móm mém ngồi lặng lẽ bên những chiếc giỏ, ví, nón, hài, khay, hoa trang trí... đan bằng thân koivu – loài cây được xem là “quốc mộc” của Phần Lan, như cây tre, cây dừa với người Việt. Những người phụ nữ khéo léo đang giới thiệu sản phẩm xinh xắn do chính tay mình làm ra từ len, cói, vải vụn... Tôi ngắm không chán bộ sưu tập giỏ đi chợ, rế lót nồi, hộp kim chỉ... làm từ bao bì bánh kẹo. Chủ nhân của những sản phẩm vừa đẹp vừa lành ấy luôn vui vẻ chỉ dẫn cho khách cách làm những món đồ tương tự chứ chẳng mấy bận tâm hàng bán chạy không. Ở cuối chợ, trẻ em thả diều, chơi bong bóng hay vẽ tranh bên bộ bàn ghế bện bằng rơm.

Tôn vinh văn hoá cổ truyền, chợ phiên này không bán những mặt hàng công nghiệp hiện đại, không có sự hiện diện của những thương hiệu đình đám toàn cầu

Hai sân khấu với các ban nhạc địa phương liên tục phục vụ khán giả, giúp không khí phiên chợ luôn vui tươi, rộn ràng. Nhất là khi điệu tango trỗi lên, từng đôi dìu nhau lên sân khấu biểu diễn vũ điệu ngẫu hứng. Nhảy tango ở những nhà văn hoá địa phương là sinh hoạt cộng đồng rất phổ biến ở nông thôn Phần Lan thế kỷ 20, nên sân khấu nhạc sống này là một dụng ý rất tinh tế của ban tổ chức để “đẹp xưa” thêm trọn vẹn.

Người dự chợ phiên luôn cố tìm cho mình bộ trang phục “xưa nhất có thể”. Laura Korva, một tình nguyện viên của gian hàng sản phẩm tự nhiên Elimu, hồ hởi khoe với tôi bộ váy “cổ nhất trong tủ đồ” của cô, cùng một vòng cổ mà từng hạt chuỗi được tỉ mẩn đan từ vỏ koivu. Laura kể chuỗi hạt này mình được thừa kế từ một người cô, và người cô ấy lại thừa kế từ bà… từ hồi nảo nao xưa lắm. Tôi tin hầu hết những bộ trang phục, phụ kiện nhuốm màu thời gian xuất hiện ở đây đều có một câu chuyện tương tự.

Góc thơ ca của một nữ nghệ sĩ đang trình diễn

Lễ hội này còn có một hoạt động đặc sắc: thi hoa hậu chợ phiên. Thi hoa hậu, nhưng thí sinh không cần phải trẻ trung, chân dài mặt xinh, không giới hạn tuổi tác, số đo… Thậm chí bản đăng ký dự thi cũng không cần kèm ảnh, mà chỉ cần giới thiệu bản thân ngắn gọn. Tiêu chí của “hoa hậu chợ phiên” là: vẻ đẹp khoẻ khoắn, tự nhiên, giàu nữ tính, diện trang phục xưa đẹp nhất, tính cách vui vẻ và... can đảm.

Sẽ là thiếu sót nếu không kể đến những gian hàng thức ăn nóng sốt, thơm ngon. Cá hồi, khoai tây chiên, xúc xích nướng, bánh kẹp, kẹo bông gòn, táo tẩm sôcôla... món nào cũng níu chân thực khách. Lác đác vài gian hàng treo cờ Sami, dân tộc thiểu số ở Lapland, với thực đơn bánh mì kẹp cá hồi, kebab tuần lộc… lạ miệng.

Tình nguyện và từ thiện

Ðứng cạnh sân khấu ca múa nhạc là một người đàn ông trung niên đang quan sát các gian hàng với vẻ mặt hớn hở. Ông là Vele Varjo, trưởng ban tổ chức chợ phiên cổ Rovaniemi, được mọi người yêu mến gọi là “bộ não của chợ phiên”. Khi tự giới thiệu, lúc nào ông cũng nhấn mạnh mình là dân Lapland chính hiệu, sinh ra, lớn lên, sống cả đời ở đây và khi chết cũng nằm xuống ở nơi này. Say mê nền văn hoá bản địa, Vele quyết gầy dựng lại phiên chợ chuyên chở hồn quê. Với sự giúp sức của hàng trăm tình nguyện viên chung chí hướng, ông đã biến phiên chợ tưởng chừng chỉ còn bảng lảng trong lời kể của ông bà thành hiện thực giữa thế kỷ 21. Năm nay là lần thứ sáu liên tiếp chợ phiên được tổ chức, và dần trở thành một hoạt động văn hoá – lịch sử không thể thiếu của thành phố chí tuyến Bắc Rovaniemi.

Các tình nguyện viên tất bật chuẩn bị cho chợ phiên. Nguồn: Facebook Rovaniemen Wanhat Markkinat.

Gọi là “chợ” nhưng hoạt động thường niên này lại hoàn toàn phi lợi nhuận. Công tác tổ chức đều do tình nguyện viên tiến hành, và “tiểu thương” dành toàn bộ tiền lãi sau ba ngày họp chợ (15 – 17.8.2014) cho từ thiện. Từ nhiều tuần trước, các bạn trẻ Rovaniemi đã rủ nhau ra công viên Tiều Phu để góp sức dựng chợ. Từng băng ghế, gian hàng dã chiến, cuộn rơm làm bàn cho trẻ em… dần hình thành từ những bàn tay nghiệp dư nhưng nhiệt tình. Ai không quen cầm cưa, cầm búa thì… đứng vịn những thanh gỗ cho người khác lắp ráp. Câu chuyện về ngôi chợ huyền thoại cứ râm ran từ dân bản địa sang người nước ngoài, cả du khách chỉ đến thăm Rovaniemi ít ngày cũng tranh thủ ghé qua góp chút công sức cho sự kiện đặc biệt này.

Cây cột đính bút tích của khách tham quan

Tôn vinh văn hoá cổ truyền, chợ phiên này không bán những mặt hàng công nghiệp hiện đại, không có sự hiện diện của những thương hiệu đình đám toàn cầu. “Ngôi sao” của chợ phiên là những bé búp bê gối ngủ đáng yêu, những món trang sức không thể đụng hàng, bầy gấu gỗ đẽo bằng tay ngộ nghĩnh, hay chiếc hộp đựng sáu con búp bê tí hon sẽ gánh hết lo lắng cho bạn để bạn ngủ ngon mỗi đêm… Rau quả hữu cơ, sản phẩm tự nhiên tốt cho sức khoẻ và sắc đẹp, thức ăn chế biến với quy mô nhỏ cũng là mặt hàng đặc trưng. Nhiều gian hàng có hình thức rút thăm trúng thưởng: khách trả 2 euro để được bóc thăm. Nếu trúng sẽ được nhận một sản phẩm thú vị, nếu không thì xem như góp cho từ thiện. Nhiều nghệ nhân đã gửi tặng tác phẩm của mình làm quà trúng thưởng hay bày bán để nguồn hàng của chợ phiên thêm phong phú.

Chợ phiên cổ Rovaniemi hiện là sự kiện từ thiện do tình nguyện viên đảm trách có quy mô lớn nhất Phần Lan. Chỉ diễn ra trong một cuối tuần ngắn ngủi, hoạt động này gắn kết hàng trăm bạn trẻ trong nhiều tháng, rèn luyện tinh thần làm việc nhóm cho mục đích chung.

Thoáng hồi tưởng

Mỗi năm, chợ phiên cổ Rovaniemi có một chủ đề. Năm 2014 kỷ niệm 70 năm cuộc chiến Lapland (1944 – 1945), chợ phiên dành toàn bộ lợi nhuận để giúp đỡ cựu chiến binh.

Vật dụng đan từ cây koivu - "quốc mộc" của Phần Lan

Ngay cổng chợ là một triển lãm mini Lapland trong cuộc chiến. Những hình ảnh đen trắng ngưng đọng khoảnh khắc mà vài trăm năm nữa người Phần Lan cũng chưa quên được. Rovaniemi anh dũng trong cuộc chiến không cân sức phát xít Ðức, bom đạn xé nát nhà cửa phố phường, rồi binh lính Phần Lan chiếm lại thành phố, từng đoàn người tay xách nách mang gồng gánh nhau trở về nhà sau chiến tranh, gây dựng lại cuộc sống từ con số 0… Ðã 70 năm trôi qua, những người dự chợ phiên hôm nay không có ký ức trực tiếp từ cuộc chiến, nhưng mảng màu đen trắng này minh hoạ sinh động cho câu chuyện mà họ đã nghe nhiều lần từ ông bà, cha mẹ. Nếu tổng thể chợ phiên cổ này là bản tango réo rắt, thì những hình ảnh tái hiện cuộc chiến Lapland này là những đoạn melancholy (u sầu) sâu lắng trầm buồn. Âm điệu đối lập nhưng không hề lạc tông, vì thiếu melancholy thì tính cách Phần Lan không trọn vẹn.

Trẻ em chơi đùa với những cánh diều làm từ bao ni lông

Gần cổng chợ, ban tổ chức dựng một cây cột để khách tham quan đính lên những mẩu giấy ghi cảm xúc hay góp ý. Tôi đọc được những dòng này: “Hoạt động này gợi lên trong tôi những rung cảm tốt đẹp, nếu tổ chức thường xuyên hơn nữa thì càng tốt. Tôi khoái món táo nhúng sôcôla rồi đó!”, “Phiên chợ này siêu đáng yêu, tôi muốn đến đây mỗi năm”, “Chợ phiên cổ Rovaniemi thật sự ở trong tim tôi!”… Tôi cũng cầm lên một mảnh giấy nhưng băn khoăn chẳng biết ghi gì cho mới lạ, bởi phiên chợ cổ này đã ở trong tim tôi từ phút đầu đặt chân đến. 

Bài và ảnh: Thi Diên (Rovaniemi, Phần Lan)