Con dấu ở Nhật Bản

Ở nhiều quốc gia trên thế giới, người ta thường ký tên trên các loại giấy tờ, hợp đồng. Nhưng tại Nhật Bản, con dấu hay còn gọi là Hanko có khắc họ tên của người sở hữu được dùng để thay thế chữ ký.

Những hanko được chạm trổ công phu với các hình ảnh trang trí đẹp mắt đã trở thành tác phẩm nghệ thuật hơn là vật dụng dùng để đóng dấu đơn thuần. Những người làm ra chúng được xem là các nghệ nhân.

Ngày xưa, các lãnh chúa đã cạnh tranh nhau quyết liệt, thậm chí phát động chiến tranh để giành quyền sở hữu con dấu đẹp nhất, tinh tế nhất. Đó là biểu tượng quan trọng để xác lập quyền lực.

Trong thời đại công nghệ hiện nay, nhu cầu về con dấu ở Nhật Bản có sự đòi hỏi cao. Nhằm đáp ứng điều đó, các nhà sản xuất đã ứng dụng kỹ thuật số để tạo ra con dấu hoàn toàn mới với những tính năng đặc biệt.

Ở Nhật Bản, người ta sử dụng nhiều loại con dấu cho những công việc khác nhau, trong đó có 3 loại cơ bản. Con dấu Jitsuin phải được đăng ký chính thức với chính quyền địa phương. Người Nhật dùng nó trong các loại giấy tờ quan trọng như giấy kết hôn, giấy khai sinh, chứng tử, mua bán xe…

Loại thứ 2 là con dấu Ginko-in, có hiệu lực trong lĩnh vực ngân hàng. Người Nhật dùng con dấu ginko-in đã đăng ký để mở tài khoản ngân hàng hoặc thực hiện các giao dịch có liên quan. Khi cần rút tiền tiết kiệm, khách hàng dùng ginko-in để đóng dấu thay cho chữ ký mẫu.

Kế đến là con dấu Mitome-in được sử dụng trong các công việc trao đổi hàng ngày như giao hàng, xác nhận thư từ, bưu phẩm. Con dấu mitome-in có tính bảo mật thấp, chúng được làm bằng gỗ thường và được bán rộng rãi tại các cửa hàng. Giá của mỗi con dấu loại này chỉ khoảng 100 yên, tương đương 20 ngàn đồng Việt Nam.

Quan trọng nhất và có tính bảo mật cao nhất là con dấu jitsuin. Người Nhật có thói quen đựng con dấu jitsuin của mình trong một chiếc hộp trang trí hoa văn rất đẹp. Họ sử dụng con dấu này khi làm các loại giấy tờ có liên quan đến vấn đề luật pháp như hợp đồng chuyển nhượng nhà đất, mua bán xe cộ, các thủ tục hành chính. Vì tính bảo mật cao nên con dấu jitsuin phải được cất giữ cẩn thận, nhiều người gửi nó trong tủ bảo hiểm ở ngân hàng.

Con dấu chính thức jitsuin có hiệu lực trong hàng chục năm. Tuy nhiên, cũng có không ít người đổi con dấu sau những biến cố lớn trong cuộc đời như ly hôn, vợ hoặc chồng của họ qua đời hay liên tục gặp vận xui.

Mỗi con dấu trên hồ sơ thể hiện cấp bậc, vị trí của người sở hữu nó. Con dấu của nhân viên thường nhỏ, màu mực nhạt, con dấu của trưởng phòng thì lớn hơn và màu mực đậm hơn.

Con dấu mà người Nhật dùng ngày nay được du nhập từ Trung Quốc cách đây nhiều thế kỷ. Tuy rằng con dấu không do người Nhật tạo ra nhưng họ đã tiếp nhận và cải biến nó để trở thành một nét văn hóa riêng của mình.

Con dấu được sử dụng cho mục đích chính trị lần đầu tiên ở Nhật Bản là vào thời Nara, thế kỷ thứ 8. Khi đó, hệ thống chính quyền ở Nhật được xây dựng dựa theo mô hình vương triều của Trung Quốc. Lúc bấy giờ, do con dấu là biểu tượng cho quyền lực của người đứng đầu đất nước nên chỉ có Nhật hoàng sử dụng nó. Con dấu được dùng để xác nhận chỉ dụ do Nhật hoàng ban ra. Đến giữa thế kỷ thứ 8, giới quý tộc ở Nhật Bản mới được phép dùng con dấu của riêng họ.

Đến thời Chiến quốc Sengoku, thế kỷ 15, lịch sử con dấu ở Nhật Bản bước sang giai đoạn mới khi các lãnh chúa phát động chiến tranh giành quyền lực, qua đó, người chiến thắng được quyền tạo ra cho mình con dấu đẹp nhất, mang tính biểu tượng nhất.

Các hình ảnh tượng trưng phổ biến trên các con dấu vào thời kỳ này là rồng, sư tử, hổ…những con vật thể hiện uy lực và sự dũng mãnh. Điều này cũng đồng nghĩa với việc, chỉ cần nhìn vào con dấu người ta biết được thế lực của người sở hữu nó.

Đến thời Edo, thế kỷ 17, con dấu bắt đầu được dùng trong dân chúng. Điển hình là trong giao dịch mua bán, các thương nhân sử dụng con dấu để xác nhận đơn hàng, hóa đơn thanh toán tiền. Mỗi doanh nghiệp có con dấu riêng, thế là hàng loạt con dấu với đủ kiểu dáng khác nhau ra đời.

Thời kỳ Mạc phủ với chính sách bế quan tỏa cảng kéo dài từ đầu thế kỷ 17 chính thức kết thúc vào năm 1867, thay vào đó là thời Minh Trị tập trung phát triển đất nước theo chủ trương học tập văn minh phương Tây.

Tuy nhiên, chính quyền Minh Trị không từ bỏ việc sử dụng con dấu, trái lại còn phổ biến rộng rãi ra toàn dân. Nếu trước đây chỉ có giới quý tộc, võ sĩ hay thương nhân được dùng con dấu thì đến giai đoạn này mọi người dân đều có con dấu của riêng mình.

Ngày nay, con dấu đã trở thành vật chứng nhận không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của người Nhật.

Con dấu của Nhật hoàng được gọi là Tenno gyoji. Nhật hoàng bắt đầu dùng con dấu tượng trưng cho quyền lực của mình từ thế kỷ thứ 8, việc này tiếp tục được duy trì đến tận bây giờ. Con dấu Tenno gyoji ra đời vào thời Nhật hoàng Minh Trị và vẫn được Hoàng gia sử dụng cho đến ngày nay. Con dấu vuông bằng vàng nguyên chất này nặng 3,4 kg, mỗi cạnh của nó rộng 9 cm. Con dấu của Nhật hoàng đã được đóng trên các văn kiện quan trọng của đất nước.

Ngày 2/9/1945, trên chiến hạm của hải quân Mỹ, đại diện của Nhật Bản đã ký hiệp ước đầu hàng không điều kiện, kết thúc Chiến tranh Thế giới Thứ 2. Trước đó, ngày 15/8/1945, Nhật hoàng Hirohito đã tuyên bố trên đài phát thanh Tokyo, chấp nhận đầu hàng quân đồng minh. Trên bài diễn văn này của ông có đóng con dấu của Nhật hoàng. Chiến tranh chấm dứt, nước Nhật bắt tay vào khôi phục đất nước, phát triển kinh tế. Thập niên 1960, quốc gia châu Á này bước vào giai đoạn phát triển thần tốc. Hoạt động sản xuất, thương mại bùng nổ, đi kèm với đó là công việc xử lý hàng đống giấy tờ có liên quan. Con dấu tiếp tục phát huy tính hữu dụng của nó.

Người tiêu dùng ngày càng đòi hỏi sự thuận tiện và nhanh chóng, các nhà sản xuất đã không ngừng cải tiến con dấu để đáp ứng nhu cầu này. Những con dấu nhỏ gọn, được bơm mực sẵn ra đời. Với loại con dấu này, người sử dụng không cần thấm mực, mỗi con dấu có thể đóng được 10 ngàn lần, thậm chí là 30 ngàn lần mới phải thay mực.

Theo thống kê của nhà sản xuất loại con dấu này, kể từ năm 1965 đến nay, họ đã bán được khoảng 50 triệu sản phẩm.

Gần đây, trên thị trường xuất hiện con dấu kiểu mới kết hợp giữa 1 đầu là bút bi và đầu còn lại dùng để đóng dấu.

Không chỉ cải tiến về nội dung, hình thức bên ngoài của các con dấu cũng được chăm chút cẩn thận. Hàng loạt con dấu đủ màu sắc và trang trí hoa văn đẹp mắt bày bán đầy trên các kệ hàng.

Gỗ, đá quý, ngà voi, sừng trâu, thậm chí là thủy tinh đều trở thành vật liệu dùng để sản xuất con dấu. Sự đa dạng về kiểu dáng và chất liệu này đã góp phần tạo thêm màu sắc cho thế giới con dấu của Nhật Bản.

Bên cạnh những con dấu cải tiến, việc chế tạo con dấu truyền thống bằng thủ công vẫn được các nghệ nhân lâu năm tại Nhật Bản duy trì. Mẫu tự, hoa văn trên mỗi con dấu thủ công là độc nhất, không có con dấu thứ 2 giống như vậy. Kỹ năng của người thợ là biết cách thiết kế các mẫu tự trên con dấu, tạo sự khác biệt cho dù chúng cùng 1 chữ.
Không chỉ tạo hoa văn trên bề mặt của con dấu, nghệ nhân còn điêu khắc trang trí vẻ bề ngoài của vật dụng này. Chất liệu để làm con dấu cũng đa dạng, ngoài gỗ còn có đá quý, sừng động vật. Mỗi con dấu thủ công truyền thống là 1 tác phẩm nghệ thuật, chính vì vậy, người làm ra chúng được gọi là nghệ nhân.

Thanh Tâm