Nhà thờ ván gỗ, di sản kiến trúc Na Uy

Na Uy là quốc gia duy nhất ở Bắc Âu có nhiều nhà thờ ván gỗ cổ đại được bảo toàn từ thời Trung cổ. Vào thế kỷ XI còn gọi là thời kỳ truyền giáo, trong khi các nước dùng đá để xây dựng những nhà thờ lớn thì Na Uy lại dùng gỗ, áp dụng kỹ thuật đóng thuyền, dựng nhà gỗ và điêu khắc truyền thống từ thời Viking họ đã làm nên những thánh đường nguy nga bằng gỗ. Vào thế kỷ XIII, ở nước này từng đã có 1.200 thánh đường gỗ, tuy nhiên trải qua thiên tai, binh lửa đến nay chỉ còn 28 công trình tồn tại và nó được công nhận là một trong những di sản kiến trúc gỗ độc đáo, hiếm hoi của thế giới.

Nhà thờ ván gỗ cổ nhất ở Na Uy là thánh đường Urnes ở Luster- Sogn og Fjordane  nằm bên vịnh Sognefjord, cũng là nhà thờ ván gỗ duy nhất được UNESCO công nhận là di sản thế giới vào năm 1979 nhờ đã gìn giữ được những dấu tích của nghệ thuật Xentơ, truyền thống Viking và cấu trúc không gian La Mã. Nhà thờ này ra đời vào năm 1050, tiền thân nó vốn là nguyện đường của một gia đình quyền quý sau đó được tu bổ khang trang hơn, bên trong được trang trí rất phong phú hình ảnh các con vật có trong cuộc sống thực như: hươu nai, chim câu và con vật thần thoại như rồng, rắn, nhân mã... Kiểu trang trí này mang đậm phong cách Urnes.

Nhà thờ ván gỗ lớn nhất ở Na Uy là thánh đường Heddal ở Notodden - Telemark được xây dựng năm 1147 nhằm vinh danh Đức mẹ Mary. Nó không chỉ là kiệt tác kiến trúc Trung cổ mà Heddal còn là nơi có đông giáo dân nhất vào các buổi lễ. Trong nhà thờ có một chiếc ghế gỗ được điêu khắc tuyệt đẹp từ năm 1200. Có những bức tranh trên tường quý giá như Bữa tiệc cuối cùng, Chúa bị hành hình trên cây thập giá...

Tuy nhiên, nhà thờ ván gỗ được nhiều người thăm viếng và chụp ảnh nhất ở Na Uy lại là thánh đường Borgund - Laerdal cũng nằm cạnh vịnh Sognefjord. Đây là công trình tôn giáo được bảo tồn nguyên vẹn nhất của cả Na Uy và thế giới. 

Các thánh đường gỗ của Na Uy có điểm chung là đều tọa lạc trên gò đất cao, rộng dài nhìn ra biển hoặc ở cạnh khúc cong của các dòng sông, vịnh hẹp. Chúng được tạo tác hoàn toàn từ gỗ, gồm cột gỗ, khung gỗ, tường gỗ, mái gỗ (chỉ trừ bản lề và khóa cửa là bằng sắt). Với cột, người ta dùng cây gỗ cổ thụ và với vách, mái dùng ván gỗ to bản được xẻ từ thân gỗ lớn sau đó phơi và sơn dầu cho gỗ chống chịu được sự nứt nẻ và rỗ mọt. Khi xây dựng, các cột gỗ, ván gỗ được làm mộng, đóng chốt hoặc nêm sao cho mỗi khớp nối có thể nở ra, co lại theo nhiệt độ và độ ẩm môi trường từng mùa ở nước này. 

Những nhà thờ ván gỗ đầu tiên có cái móng rất yếu, do cọc được đóng xuống đất và vì ẩm thấp mục nát khiến nhà thờ xiêu vẹo. Đến thế kỷ XII, người ta đã cải tiến cách xây dựng bằng cách cho cọc nằm trên mặt đất, gối đầu vào các thanh rằng nằm ngang, và tạo nên các bức tường gỗ bằng các ván gỗ đứng liền nhau lồng vào các khe rãnh giữa thanh rằng. Ở miền tây Na Uy, nhà thờ gỗ có vách làm bằng thanh gỗ dựng đứng như vậy song ở miền Nam và Đông thì nhiều khi vách lại bằng các khối gỗ nằm ngang và chồng lên nhau. Điều ấy đảm bảo nhà thờ khô thoáng và chống được khí hậu lạnh giá. 

Mỗi nhà thờ ván gỗ đều được trang trí rất đẹp. Cột, xà, rầm đều được điêu khắc trong đó toàn bộ cửa và đầu mái của thánh đường là đẹp nhất, ở đó có các đầu rồng và con rồng được lặp đi lặp lại cũng như những hàng dây cuốn và lá cây xen kẽ và là hoa văn dân dã, mô típ Viking trước thời kỳ Công giáo cùng nhiều hoa văn của Thiên chúa giáo. 

Trong nhà thờ ván gỗ thường không có hàng ghế ngồi, chỉ có một cái tràng kỷ với kích thước khiêm tốn cho người già, ốm yếu, dị tật ngồi tựa, nên phần lớn người ta phải đứng. Trong giáo đường nói chung thường tối, nguồn sáng duy nhất có được là nhờ những khung cửa sổ nhỏ tròn ở dưới mái. Vì vậy, vào đây nhiều người luôn cảm thấy huyền bí, xúc động, có cảm tưởng như sống lại hơi hướng của thời Trung cổ xa xưa.

Tại sao ở Na Uy lại có các nhà thờ ván gỗ độc đáo như vậy? Tất cả đều có căn nguyên lịch sử. Vào thời Trung cổ khi đất nước Na Uy hãy còn chia cắt và bị giặc ngoại xâm, có một chiến binh trẻ Viking vào năm 1015 đã lãnh đạo nhân dân đánh tan quân Đan Mạch và Thụy Điển thống nhất đất nước và lên làm vua. Đó là đức vua Olav Haraldsson. Ông là người đã mang đạo Cơ Đốc đến Na Uy và cho xây dựng các nhà thờ bằng gỗ khắp nơi. Vì công lao to lớn ông đã được phong anh hùng dân tộc và thánh St.Olav năm 1164. Với đức tin rộng rãi trong dân chúng, đạo Cơ Đốc đã phát triển khắp cả nước. Và các nhà thờ xuất hiện nhanh chóng ngay từ lúc Na Uy bắt đầu có đạo Cơ Đốc. Mỗi địa phương đều xây dựng thánh đường. Lúc này, Na Uy có rất nhiều rừng với nhiều cây cổ thụ lớn và người dân có thói quen ở nhà gỗ nên để nhanh chóng họ đã dùng gỗ, chất liệu nhẹ có thể cầm tay mà lại chắc chắn thay cho đá như ở các nước khác để xây dựng nhà thờ. 

Một điều rất thú vị là các nhà thờ ván gỗ Na Uy đã từng bị quên lãng rất lâu và được phát hiện lại vào thế kỷ XIX song không phải nhờ những người theo đạo đi nhà thờ mà là những họa sĩ theo trường phái lãng mạn du chơi. Bấy giờ họ đi tìm những chứng vật của thời đại các anh hùng như lăng mộ, tàu thuyền, chữ viết runes nên đã đến các vịnh biển và làng xóm xa xôi ở phía Tây nước này. Ùa ra trước mặt họ là những thánh đường bằng gỗ sừng sững màu nâu hồng với cấu trúc mái lô xô như những ngọn tháp cao. Khi trở về họ đã mang những hình vẽ phác thảo trình với chính quyền, đặc biệt hai họa sĩ phong cảnh Johan Christian Dahl (1788-1857) người Na Uy và Johannes Flintoe (1787 – 1870) người Đan Mạch  đã có công rất lớn trong việc đi sâu tìm hiểu và khuấy động sự quan tâm trong nước lẫn quốc tế đối với những nhà thờ ván gỗ của Na Uy. Theo những hình vẽ phác thảo của ba nhà thờ ván gỗ Urnes, Borgund và Heddal, họa sĩ Johannes Flintoe cho rằng các nhà thờ này rất có thể là tiền thân của nhiều thánh đường lớn ở Bắc Âu. Từ đề xuất của ông, người ta đã có những cuộc thẩm định, đầu tiên là các kiến trúc sư, sau đó là hội bảo tồn các công trình cổ đại của Na Uy và cuối cùng là các nhà lịch sử kiến trúc và mỹ thuật đối với các nhà thờ gỗ trên. Na Uy đã xác nhận được trong 200 năm vào thời trung cổ đã từng có 1200 nhà thờ ván gỗ, cứ trung bình một năm có thêm sáu nhà thờ mới nhưng đến lúc này chỉ còn 28 nhà thờ sống sót qua sự tàn phá của thời gian, sự thiếu hiểu biết về lịch sử và bảo tu cần thiết.

Người ta tin rằng trong thời chiến loạn đã có một số nhà thờ ván gỗ của Na Uy được mang sang dựng ở nước khác hoặc được nước đó học hỏi mà xây dựng mới. Tuy nhiên, hiện nay chỉ có ba nhà thờ có cấu tạo tương tự nhà thờ ván gỗ Na Uy gồm một ở Thụy Điển, một ở Anh và một ở Ba Lan... song về vẻ đẹp và quy mô vẫn không bằng nguyên mẫu của chúng.

Đến Na Uy, không ai không ghé thăm các nhà thờ ván gỗ cổ kính như Urnes, Heddal, Borgund, Hopperstad, Norse, Al, Lom, Skodvinar, Hylestad... Để được tận hưởng không khí trong lành của núi rừng xanh tươi và tiếng nói của quá khứ vĩ đại vang vọng trong từng góc thánh đường. 

Dưới đây là một vài hình ảnh về nhà thờ ván gỗ Heddal, Na Uy