Ấn tượng Ba Lan: một phép cộng văn hóa ở Kraków

Câu chuyện về Kraków nhỏ bé ở phía Nam Ba Lan, không chỉ là những khám phá thú vị về thành phố cổ được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới, mà còn là những gợi ý thông minh cho những quốc gia muốn chuyển mình và giữ mình. Tại sao những điều tưởng chừng không hề liên quan và vô cùng đối lập lại có thể tồn tại trong cùng một không gian? Tại sao những mảnh chắp ghép vỡ vụn của nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau lại có thể song hành cạnh nhau trong cùng một thời điểm? Khi làn sóng toàn cầu hóa đang quét mạnh qua các quốc gia, nếu không bị cuốn ào vào cái hiện đại thì lại dễ rơi vào xu hướng cố giữ riệt lấy truyền thống. Thế nên, câu chuyện về Kraków nhỏ bé ở phía Nam Ba Lan, không chỉ là những khám phá thú vị về thành phố cổ được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới, mà còn là những gợi ý thông minh cho những quốc gia muốn chuyển mình và giữ mình. Đáp số nào cho phép cộng các nền văn hóa Krakow của những câu chuyện cổ tích Cổ tích có trở thành sự thật không? Thật chứ! Khi mà người ta biết cách “thật hóa” những nhân vật chỉ có trong trí tưởng tượng. Cổ tích kể rằng, vì muốn cứu dân làng và người con gái mình yêu, một chàng trai giấu thuốc nổ vào bên trong con mồi để dụ con rồng hung ác đến ăn. Khi con mồi nổ tung, rồng chết và lửa phun ra từ miệng rồng. Ở Kraków, bạn có thể làm cho con rồng ấy phun lửa như thật nếu đứng trước tượng chú rồng ở lâu đài Wawel và gửi một tin nhắn bất kì cho ai đó. Với hầu hết du khách, việc tốn tiền cho một tin nhắn giá 1zl (đơn vị tiền tệ Ba Lan, bằng khoảng 5000 VNĐ) không đáng quan tâm bằng cảm xúc được chạm tay vào cổ tích, và được chia sẻ trải nghiệm khó quên ấy với những người thân yêu đang ở xa. Đây là mẹo nhỏ nhưng lại góp phần không nhỏ trong việc giúp Kraków quảng bá và lôi kéo nhiều người đến lâu đài Wawel — biểu tượng sức mạnh dân tộc và lòng yêu nước của họ từ bao đời. Kraków trung cổ Từng là thủ đô của Ba Lan vào năm 1038, trước khi chuyển giao vai trò ấy cho Warsawa, dấu ấn của một thời lịch sử ấy đến giờ vẫn rõ nét tại Kraków qua những kiến trúc nguy nga như Hoàng Cung, Cloth Hall — khu mua sắm đầu tiên của châu Âu được xây vào thế kỉ 14, và Collegium Maius - một trong những trường đại học cổ kính nhất châu Âu. Vừa đi vào khu phố cổ (Old Town), một đám đông giữa quảng trường chính (Main Square) đang ngước nhìn lên bầu trời lập tức thu hút sự tò mò của tôi. Giữa rợp trời chim bồ câu đang bay lượn, từ nóc cao nhà thờ Saint Mary phát ra tiếng nhạc dìu dặt. Cứ mỗi giờ đồng hồ, khúc nhạc ấy lại vang lên một lần. Không khí của gần 1000 năm về trước hoàn toàn vẫn có thể được trở về thời hiện đại đơn giản và tiện lợi bằng một cái máy hát đĩa tự động. Thế nhưng vì sao lại phải có người ngồi trên tháp cao 81m và canh mỗi giờ trôi qua để dạo lên một khúc nhạc? Điều thú vị chính là ở đó, khi thì khúc nhạc được đàn 2 lần, khi thì chỉ một đoạn, có khi chỉ vài nốt, tiết tấu lúc nhẹ nhàng, lúc sôi nổi. Tất cả tùy thuộc vào sự chăm chú của người qua lại bên dưới và tâm trạng của người nghệ sĩ trên cao. Để rồi, cho dù có nghe hàng trăm ngàn lần thì người ta vẫn cứ phải ngóng đợi. Không quá khó để tạo ra những điều đặc biệt từ những thứ vô cùng quen thuộc và cũ kỹ! Kraków của người Do Thái những năm chiến tranh thế giới thứ II Trong bộ phim từng đoạt giải Oscar Schindler’s List (đạo diễn Steven Spielberg), có một cảnh quay lính Đức dỡ bỏ, phá hủy các khu nhà của người Do Thái để xóa đi những bằng chứng về dân tộc này ở Kraków. Khó có thể tưởng tượng được rằng sức sống mãnh liệt của văn hoá, của tính cách Do Thái còn được giữ gìn đến tận bây giờ. Sức sống của văn hoá Do Thái không chỉ tồn tại ở những ngôi nhà, những nghĩa trang, những giáo đường, những quán cà phê… mà còn được minh chứng qua trại lao động của Quốc xã Đức, qua nhà máy của Schindler — nơi cứu cả ngàn mạng sống của người Do Thái. Kraków thu hút hàng triệu du khách mỗi năm bởi cách làm du lịch tại khu Kazimierz — nơi định cư của người Do Thái trong hơn 500 năm, với những tòa nhà lỗi thời và cũ kỹ. Kraków không đập bỏ và xây mới lại những toà nhà này, cũng như không biến nơi đây thành điểm tham quan và bán vé. Nếu làm như vậy, một bộ phận lớn cư dân thành phố sẽ không có chỗ ở và Kazimierzi cũng mất đi tính “thật” — điều có thể thu hút du khách hơn cả. Kraków đã giữ nguyên và làm “sống” khu Kazimier theo cách mà nó đã từng tồn tại. Hơn 500 năm, Kazimierzi vẫn là những toà nhà lỗi thời được bao phủ bởi ánh sáng vàng vọt của những ngọn đèn đường kiểu cổ. Vào cuối tháng 6 và đầu tháng 7 hàng năm, lễ hội văn hóa Do Thái làm sôi động Kazimierzi với các hoạt động âm nhạc, phim, triển lãm… Không bị ảnh hưởng nhiều như các thành phố khác của Ba Lan, nhưng Kraków lưu giữ chứng tích khốc liệt nhất trong chiến tranh thế giới thứ 2: trại tập trung Auschwitz. Nhiều điều được viết về nơi mà gần 1,5 triệu người Do Thái bị phát xít Đức giết chết này. Dù người Đức đã hủy nhiều tài liệu, phòng giam, nhưng quá khứ khủng khiếp về sự mất nhân tính, sự phân biệt chủng tộc dã man ấy vẫn không bao giờ có thể xoá nhòa… Kraków của thế kỉ 21 hiện đại Là những mảng màu thơ mộng với hàng cây xanh của công viên Planty, những con thiên nga lững lờ bơi dưới ánh hoàng hôn trên dòng sông Vistula. Là những ngôi nhà mà vừa nhìn vào đã lập tức nghĩ đến hai câu hỏi đầy mâu thuẫn: nếu chúng được xây cùng một lúc, sao lại quá tương phản về chiều cao và phong cách như thế? Nhưng ngược lại, nếu chúng được xây vào các thời điểm khác nhau, cái này trước cái kia sau thì sao lại khớp nối và khắng khít như vậy? Karakow hiện đại còn là 30 bảo tàng với 2,5 triệu tác phẩm nghệ thuật đã được đăng kí, là những phố bán tranh khắp mọi nẻo đường. Kraków hiện đại là những nghệ sĩ tự do dạo đàn giữa Rynek — quảng trường lớn nhất châu Âu. Sôi động và nhộn nhịp, nhưng chưa lúc nào quá ồn ào và vội vã!  Kraków của tất cả cộng lại Rõ ràng những nền văn hóa trên chứa trong mình những tính cách hoàn toàn đối lập, nếu không muốn nói có thể triệt tiêu lẫn nhau nếu một cái nào đó trở nên vượt trội. Nhưng có vẻ đáp số chung ấy không đúng với trường hợp của Kraków. Không thể dùng logic lí giải cho sự bắt tay để đồng tồn tại trên mảnh đất chỉ rộng 327km2 ấy. Chỉ có thể lí giải bởi tinh thần Kraków: sẵn sàng chấp nhận và đánh giá cao sự khác biệt, nhưng không để mình hòa tan vào đó! Kết qủa là đã có một Kraków đầy huyền thoại, nơi thời gian chảy theo những hướng khác nhau, và mỗi khoảnh khắc  đều có thể trở thành lịch sử, như lời một vị tướng quân đội Đức đã nói trong bộ phim Schindler’s List. Sáng tạo hoặc là hủy diệt “Đơn điệu” và “nhàm chán”! Dường như khó tìm được sự tồn tại của 2 từ đó ở Kraków, nơi mà người ta thi nhau dùng óc sáng tạo để đưa nghệ thuật từ cấp độ trừu tượng và để ngắm sang cấp độ thực tiễn và để sử dụng. Ngay cả các brochure du lịch cũng được thiết kế theo kiểu “không bình thường”: cái thì cắt xéo, cái thì xé theo hình ziczac, có cái lại in theo hình thức một tờ báo khổ lớn... Bạn có bao giờ nghĩ đến chuyện dùng ngay chính những phương tiện công cộng vẫn được gắn với khái niệm đông đúc, chen lấn làm địa điểm cho những quán café, nhà hàng thật lãng mạn không? Thế mà người Kraków kinh doanh vậy đấy! Nhâm nhi món bánh kẹp Pierogi - đặc sản Ba Lan trong một cái quán đang di động (thực ra là một chiếc tàu điện), nhìn ra cửa sổ ngắm phố phường nhộn nhịp và những cảnh đẹp cổ kính, cuộc gặp gỡ tự dưng trở nên đặc biệt và khó quên. Các nhà trọ dành cho giới trẻ (youth hostel) ở Kraków cũng góp thêm những câu chuyện về sự sáng tạo. Thay vì đánh số các phòng, họ đặt tên mỗi nước cho từng phòng và trang trí phòng theo truyền thống nước đó. Rồi những bức tường sặc sỡ graffiti thay cho cổng vào, quả bầu thay cho bình nước,…Vấn đề ở chỗ, đó không phải các khách sạn 5 sao mà là những nhà trọ rẻ tiền, đối tượng của chúng không phải là những doanh nhân sẵn sàng bỏ tiền để mua những cái “view” đẹp mắt, mà là sinh viên, những kẻ chỉ cần chỗ ngả lưng trong hành trình mệt mỏi và không thể trả thêm hay chọn lựa phòng vì “đẹp” và “lạ”. Hãy hỏi chủ nhân các youth hostel ở Kraków, tại sao họ phải suy nghĩ sáng tạo phiền phức để làm gì, khi mà chỉ cần giống như hàng trăm youth hostel ở khắp các nước châu Âu, giá rẻ, thân thiện, sạch sẽ là đã có thể kinh doanh thành công? Alojzy, chủ của Mundo youth hostel trả lời: “Làm khác đi là một phần của cuộc sống, nếu khách hàng không nhớ đến nét riêng của tôi thì ít nhất tôi cũng tự hào mình sẽ không bị nhầm lẫn”.  Mỗi ngày là một điều mới! Đó là Kraków! Đó là cách mà thủ đô cũ của Ba Lan làm cho mình luôn đặc biệt. Thay vì chọn trả lời câu hỏi: “Làm sao để trở thành một điểm du lịch hấp dẫn”, Kraków nỗ lực và sáng tạo tìm đáp án cho câu hỏi khác: “Nếu phải nuôi các nền văn hóa khác biệt trong cùng một ngôi nhà chật hẹp, bạn sẽ làm gì?” Đôi khi, không đi trực tiếp đến đích lại là cách đến đích nhanh nhất! www.saga.vn|sic_NT - ST