Bí ẩn tộc người sống sau mặt nạ gỗ

Tộc người Dogon được cả thế giới biết đến qua những vũ điệu cuồng nhiệt đằng sau chiếc mặt nạ gỗ và những phong tục được xem như là hủ tục

Tộc người Dogon sống ở khu vực Mopti thuộc cao nguyên Mali, phía nam giáp với Niger. Dân số không quá một triệu nhưng cho tới bây giờ, họ vẫn gìn giữ được những di sản văn hóa và lối kiến trúc độc đáo của hàng trăm năm qua.

Từ nhiều năm trở lại đây, Dogon trở thành tâm điểm của những nhà nguyên cứu lẫn khách du lịch, bởi họ thấy được sức hút của người Dogon đằng sau những chiếc mặt nạ gỗ.

Tộc người Dogon trong chiếc mặt nạ gỗ đặc trưng.

Người Dogon sống trong những ngôi nhà mang kiến trúc thật kì lạ. Tuy bị cô lập trên cao nguyên hẻo lánh, nhưng xã hội và kiến trúc nhà cửa ở đây vẫn phát triển một cách độc đáo.

Toàn bộ thị trấn nằm gọn trên đỉnh núi sa thạch cao chót vót với hàng chục ngôi làng được xây dựng chạy dọc theo những vách đá nằm trên vách của khu hang động cổ xưa rộng lớn. Khi nhìn vào những ngôi nhà này, không khỏi khiến ta liên tưởng đến một bức tranh điêu khắc tuyệt đẹp trên nền đá sa thạch.

Đây là những ngôi nhà trên vách đá sa thạch đã tồn tại qua hàng trăm năm tuổi.

Các bức tường đá vẫn còn giữ nguyên sắc màu rực rỡ của nghệ thuật hàng trăm năm tuổi, với các họa tiết về nghi lễ của người Dogon.

Khu vực này nằm trong khu căn cứ quân sự của Pháp xưa kia, người Pháp đã đe dọa bộ tộc này phải rút khỏi ngôi làng. Tuy hòa bình lập lại ở đất nước Mali, nhưng vẫn còn một số ngôi làng cổ trên vách đá bị bỏ hoang và giờ đây người Dogon biến nơi này thành mảnh đất nông nghiệp màu mỡ.

Trên mảnh đất này người ta xây dựng những nhà kho để lưu trữ hạt giống. Một ngôi làng điển hình của người Dogon được dựng lên theo kiểu nhà kho mà chất liệu duy nhất cho ngôi nhà đó là bùn. Không có đá hay bất kì vật liệu nào khác. Một phong cách kiến trúc độc đáo của riêng họ, hoàn toàn bằng bùn tồn tại cho đến ngày hôm nay.

Những ngôi nhà của người Dogon đều mang một cái tên với một ý nghĩa đặc biệt. Những ngôi nhà theo kiểu kho thóc có mái nhọn là dành cho nam giới, nơi đây còn lưu trữ hạt giống và ngũ cốc. Còn những ngôi nhà kho thóc mái bằng là dành của nữ giới để cất giữ đồ đạc riêng tư vì trong xã hội Dogon người phụ nữ độc lập về kinh tế không chung chạ với người chồng.

Đây là ngôi nhà thóc mái nhọn dành cho nam giới.

Đây là ngôi nhà thóc mái bằng xây bằng bùn dành cho nữ giới.

Tại trung tâm của mỗi ngôi làng đều có một Toguna. Toguna là một ngôi nhà có cấu trúc nhỏ, đơn giản. Đây là trung tâm gặp gỡ chỉ dành riêng cho đàn ông, cùng thảo luận trao đổi các vấn đề quan trọng của làng. Đặc biệt ngôi nhà này thiết kế mái thấp, chỉ có thể ngồi tranh luận chứ không đứng lên được. Với lí do đơn giản, khi cuộc tranh luận có lên đến đỉnh điểm thì họ vẫn ngồi yên vị trí không đứng lên được, mục đích là để hạn chế bạo lực xảy ra.

Ngôi nhà Toguana

Đây là thân trụ bằng gỗ của ngôi nhà Toguana được  chạm khắc hình người.

Ginna là một ngôi nhà cao cấp dành chon nam giới của làng. Đây làm nơi sinh sống của người sáng lập ra làng, người lãnh đạo tinh thần hay người đứng đầu của gia tộc. Kết cấu của ngôi nhà gồm hai tầng, tầng trệt làm nơi sinh sống còn tầng một làm nơi cất giữ lương thực và để thờ phụng. Mặt tiền của cửa sổ gồm có 80 ô còn hai cánh cửa chính ra vào bằng gỗ, được chạm khắc tinh xảo hình ông bà tổ tiên. 

Nhà Ginna

Mỗi ngôi làng có một nhà lãnh đạo tinh thần gọi là Hogon. Người được bầu chọn làm Hogon phải là người đàn ông già nhất và khi đã được bầu chọn làm Hogon, người dân bị cấm không được chạm tay vào người ông và ông phải sống tách biệt một mình mà không được tắm rửa hay cạo râu trong suốt một thời gian dài. Trong thời gian này ông sẽ được dâng làng cung ứng cho một trinh nữ đang bước vào tuổi dậy thì để phục vụ việc ăn uống cũng như dọn dẹp nhà cửa giúp ông, nhưng cô gái cũng không được phép đụng vào người ông và được trở về nhà ba mẹ mỗi tối.

Đây là Hogon của làng

Khi đến làng bạn có thể nhận ra Hogon một cách dễ dàng nhờ vào chiếc mũ đỏ trên đầu cùng thảm ngọc trai đeo trên tay. Đây là biểu tượng quyền lực của Hogon. Ông chiệu trách nhiệm điều khiển các nghi lễ tôn giáo và đảm bảo đầy đủ giống cây trồng trong tương lai, bảo đảm cuộc sống yên bình cho người dân trong làng. Nó đã trở thành phong tục cho khách du lịch khi đến viếng thăm làng, họ mang theo một món quà nhỏ thường là tiền hay một hạt giống cây trồng cho Hogon.

Nhiều ngôi làng có nhà thờ Hồi giáo và Kitô giáo bằng bùn xây dựng gần nhau làm phong phú thêm kiến trúc của khu định cư.

Đây là ngôi nhà thờ bằng bùn tại Dogon

Điểm tham quan tuyệt vời của du khách không chỉ dừng lại ở những ngôi làng có kiến trúc độc đáo hiện diện trên vách đá, mà còn đi sâu tìm hiểu về cuộc sống văn hóa tinh thần của bộ tộc người Dogon qua vũ điệu truyền thống. Mà khuôn mặt được ẩn giấu đằng sau chiếc mặt nạ gỗ ấn tượng.

Chiếc mặt nạ gỗ không chỉ là phụ kiện đi kèm với vũ điệu sôi động làm phong phú cho nền văn hóa mà nó còn đóng vai trò quan trọng trong tín ngưỡng của người Dogon. Chúng được dùng trong các nghi lễ cầu con, cầu mưa hay trong tang chế. Mang một ý nghĩa tinh thần sâu sắc của người Dogon.

Tộc người Dogon còn được biết đến là bộ lạc có phát hiện thiên văn học gây ngạc nhiên cho nhân loại. Tất cả đây là điểm nhấn của chuyến đi đến Dogon.

Theo Tuệ Tâm

Zing/BĐVN

Những chiếc mặt nạ truyền thống –

Sông Niger là một trong những con sông quan trọng ở phía Tây Châu Phi với chiều dài 4470 km. Khu vực sinh sống của bộ tộc Dogon nằm cách lưu vực sông Niger không xa lắm. Giống như các tộc người khác, họ từng sở hữu một nền văn hóa truyền thống đậm đà bản sắc với vô số câu chuyện thần thoại thú vị. Từ xưa, những câu chuyện thần thoại của bộ tộc Dogon không hề chịu sự ảnh hưởng từ các nền văn minh khác, nhờ vậy chúng luôn giữ được nét riêng và màu sắc bí ẩn.

Trong thần thoại của bộ tộc Dogon có nhắc đến một thần rắn tên là Libi và họ tin rằng tổ tiên nguyên thủy từng là một con rắn thần tinh khiết về linh hồn và thể xác. Mỗi ngôi làng Dogon đều phụng thờ thần rắn Libi. Cứ mỗi 3 năm, người ta tiến hành cắt da qui đầu cho bé trai ở độ tuổi 15 – 16. Nghi thức này được tổ chức khá long trọng tại nơi đây. 

 

Vách đá sa thạch là nơi lưu giữ nhiều bức tranh trừu tượng của tổ tiên bộ tộc Dogon, trong đó nổi bật nhất là hình ảnh những chiếc mặt nạ.

Với chiều dài 150km, cao hơn 500m, vách đá Bandiagara là một trong những vách đá hùng vĩ nhất ở châu Phi. Nó trải dài đến tận khu vực sinh sống của bộ tộc Dogon. Tuy vách đá Bandiagara thuộc quốc gia Mali, nhưng nhiều cư dân địa phương vẫn xem nó thuộc vùng đất của bộ tộc Dogon. Vách đá Bandiagara nằm ở vùng phía Nam sa mạc Sahara, đây là một khu vực khô cằn với lượng mưa trung bình mỗi năm chỉ khoảng 580 mm. Theo nhiều người, khi sống trên những vách đá sa thạch khô hạn và khắc nghiệt như thế, người Dogon sẽ khó có thể tồn tại. Nhưng thực tế, nền kinh tế của bộ tộc này lại khá phát triển, dựa vào các hoạt động nông nghiệp. Người Dogon rất giỏi trong việc canh tác, họ chủ yếu trồng cây kê, lúa, đậu, cây me chua, thuốc lá và hành. Bên cạnh đó, họ cũng chăn nuôi thêm cừu, dê, bò và một số loại gia cầm. 

Cũng như nhiều bộ tộc khác ở lục địa đen, bộ tộc Dogon có vô số nghi lễ, hoạt động giải trí đặc sắc thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu văn hóa trên thế giới. Trong đó có điệu múa truyền thống với những chiếc mặt nạ gỗ vô cùng ấn tượng và kỳ bí. Khi một người nào đó của làng qua đời, người Dogon đeo những chiếc mặt nạ gỗ nhảy múa trong nhà người chết. Bởi họ tin rằng linh hồn sẽ hợp nhất với điệu múa và rời khỏi cơ thể để tìm kiếm một thân thể khác nhập vào.

Bộ tộc Dogon lưu truyền nhiều câu chuyện thần thoại thú vị, trong đó có chuyện một phụ nữ đánh bại một vị thần trong rừng sâu và được sở hữu một chiếc mặt nạ linh hồn. Một nhóm thanh niên nọ đã đánh cắp chiếc mặt nạ đó, rồi thành lập một tổ chức bí mật và chỉ thu nhận những phụ nữ vào nhóm và cho họ đeo mặt nạ. Từ đó, nhiều cuộc chiến giành lại chiếc mặt nạ linh hồn đã không ngừng xảy ra.

Những chiếc mặt nạ gỗ không thể thiếu trong các lễ hội đầy màu sắc ở vùng đá sa thạch này, trong đó nổi tiếng nhất phải kể đến nghi lễ Sigui. Sự kiện này cứ 60 năm được diễn ra một lần. Người Dogon tổ chức hoạt động quan trọng này để tưởng nhớ và biết ơn nguồn gốc tổ tiên của họ. 

Cũng theo thần thoại Dogon, nghi lễ Sigui có liên hệ mật thiết với sao Sirius trong chòm sao Đại Khuyển. Họ tin rằng có hai ngôi sao Sirius song sinh cùng tồn tại và không thể nhìn thấy bằng mắt thường. Vào những năm đầu thế kỷ 20, nhiều nhà thiên văn học trên thế giới đã phát hiện ra sao Sirius không phải là ngôi sao đơn lẻ mà thực chất đó là một hệ thống sao kép là Sirius A và Sirius B. Người thời nay rất khâm phục khả năng hiểu biết kỳ lạ về thiên văn, vũ trụ của người Dogon xưa.

Mặt nạ được đục đẽo từ cành của một thân cây to được thiết kế theo một đường thẳng, nhằm thể hiện sự kết nối ánh mặt trời với trái đất. Mặt nạ của người Dogon có hơn 70 loại khác nhau, chẳng hạn như mặt nạ hình chữ nhật, mặt nạ thẳng đứng hay mặt nạ có mắt hình tam giác với hai chiếc sừng dài…

Mỗi loại mặt nạ đã tái hiện sinh động nguồn gốc và lịch sử của bộ tộc Dogon. Động tác múa mặt nạ của họ nhanh và giàu cảm xúc hơn bất cứ điệu múa nào. Mặt nạ của người Dogon còn mang ý nghĩa linh thiêng tương tự như nghi thức múa mặt nạ. Đặc biệt, khi kết thúc mùa lễ hội và các nghi lễ, những chiếc mặt nạ được bảo quản và cất giữ cẩn thận trên những hang động nằm tít cao trên vách đá, tránh để người khác nhìn thấy hay chạm tay vào.

Điệu múa với mặt nạ gỗ thường do một nhóm thanh niên trai tráng của bộ tộc Dogon đảm nhận. Những người lớn tuổi trong làng phụ trách việc truyền dạy những điệu múa truyền thống cho các thế hệ trẻ.

Trong các lễ hội truyền thống hay nghi lễ liên quan đến nông nghiệp như cầu mưa, cầu cho mùa màng bội thu, những thanh niên sẽ đeo mặt nạ nhảy múa còn những cụ già lớn tuổi biểu diễn nhạc cụ và ca hát, tạo nên một bầu không khí vô cùng sôi động.

Khu vực sinh sống của bộ tộc Dogon được chia làm ba vùng địa lý khác nhau là đồng bằng, cao nguyên và trên các vách đá cheo leo. Cả bộ tộc có khoảng vài trăm ngôi làng, mỗi làng có khoảng 500 cư dân. Tuy sống ở ba vùng địa lý khác nhau nhưng các ngôi làng ở đây có mối liên kết chặt chẽ với nhau.

Nhà của người Dogon được xây đấp bằng một loại bùn đặc quánh. Chúng có kiến trúc rất độc đáo với mái lá, nhìn như những túp lều tranh mọc san sát nhau. Phía trước mỗi nhà có đặt một số bức tượng được chạm trỗ khá tinh xảo. Chúng đã phần nào thể hiện được cuộc sống, hoạt động nghệ thuật, sự khéo léo của nghệ nhân Dogon.

Pháp sư được gọi là Hogon, là người có quyền hành tối cao trong văn hóa người Dogon. Nhà của pháp sư được xây dựng đẹp và kiên cố hơn so với các ngôi nhà khác trong làng. Pháp sư là người được chọn lựa từ các vị trưởng bối có uy tín của làng. Theo quy định, sau khi trở thành Hogon, người được chọn chỉ mặt trang phục màu trắng, không được cạo râu, tắm gội và không tiếp xúc với mọi người trong khoảng vài tháng.

Pháp sư có quyền hành cao nhất ở mỗi ngôi làng và có vai trò như một người cầm cân nảy mực mang lại sự công bằng giữa các thành viên trong bộ tộc. Ông ấy được cho là người có khả năng cầu mưa, gọi gió khi mùa màng khô hạn.

Ngày nay, nhiều du khách đến đây luôn tự hỏi tại sao người Dogon phải xây dựng nhà ở những vị trí chênh vênh, cao chót vót như thế và làm cách nào mà họ làm được điều đó. Nhìn từ xa, những ngôi nhà của người dân nơi đây như một bức tranh điêu khắc tuyệt đẹp trên nền đá sa thạch. Từng bị cô lập khỏi thế giới văn minh do nằm trọn vẹn trên một cao nguyên đá hẻo lánh, nhưng xã hội, kiến trúc nhà cửa và cuộc sống tinh thần của cư dân ở đây vẫn phát triển một cách độc đáo.

Theo nhiều nhà nghiên cứu văn hóa trên thế giới, các loại mặt nạ của bộ tộc Dogon tuy nay không còn mang tính chất linh liêng như xưa, nhưng những điều bí ẩn sau chiếc mặt nạ truyền thống của người Dogon vẫn luôn là một đề tài nghiên cứu thú vị đối với các nhà khoa học và nó đã trở thành một phần quan trọng trong đời sống văn hóa của nhân loại.

Hồng Mẫn